«Ο Mεγάλος Γκάτσμπι»: Ίσως το πιο παρεξηγημένο μυθιστόρημα όλων των εποχών

Από τη σαμπάνια και τα πάρτι ως τις σκοτεινές πτυχές του Αμερικανικού Ονείρου, ο Μεγάλος Γκάτσμπι του Φράνσις Σκοτ Φιτζέραλντ κλείνει φέτος 100 χρόνια από την πρώτη του κυκλοφορία. Και όμως, ίσως ακόμη δεν τον έχουμε κατανοήσει πλήρως.

Ο Μεγάλος Γκάτσμπι, το μυθιστόρημα που κυκλοφόρησε τον Απρίλιο του 1925, έχει ταυτιστεί όσο λίγα με τη λάμψη, τη χλιδή και την εποχή της τζαζ. Ο Τζέι Γκάτσμπι, με τα περίφημα πάρτι και το μυστήριο που τον περιβάλλει, έγινε σύμβολο μιας ολόκληρης εποχής και έδωσε το όνομά του σε καναπέδες, ξενοδοχεία, ακόμη και σάντουιτς – το περιβόητο σάντουιτς Γκάτσμπι της Νότιας Αφρικής, γνωστό για το μέγεθος και τον υπερβολικό του χαρακτήρα. Κολόνιες, κεριά, πολυκατοικίες – όλα φέρουν το όνομα ενός ήρωα που οι περισσότεροι γνωρίζουν μέσα από την αισθητική του και όχι το τραγικό του βάθος.

Αυτή η ταύτιση με την επιφάνεια δεν είναι τυχαία – είναι σχεδόν οργανική με τον ίδιο τον ήρωα, που παριστάνει έναν μεγιστάνα για να κατακτήσει την ιδανική του ερωμένη, τη Νταίζη Μπιουκάναν. Και όμως, ο Γκάτσμπι (ή κατά κόσμον Τζέιμς Γκατζ), ήταν λαθρέμπορος, ένας άντρας παγιδευμένος σε εγκληματικά δίκτυα, ένας παραληρηματικός ρομαντικός που χτίζει έναν φαντασιακό κόσμο γύρω από μια γυναίκα που δεν του ανήκει πια.

Ο ίδιος ο Φιτζέραλντ φάνηκε να απογοητεύεται από την παρεξήγηση του έργου του. Σε επιστολή προς τον φίλο του Έντμουντ Γουίλσον, μετά την κυκλοφορία του μυθιστορήματος, έγραψε πως «καμία από τις κριτικές, ακόμα και οι πιο ενθουσιώδεις, δεν κατάλαβε τι προσπαθούσα να πω». Αν και συγγραφείς όπως η Ίντιθ Γουόρτον εκτίμησαν το βιβλίο, οι περισσότεροι το διάβασαν ως μια περιπετειώδη ιστορία μυστηρίου. Οι πωλήσεις ήταν απογοητευτικές και, μέχρι τον θάνατό του το 1940, τα περισσότερα αντίτυπα της δεύτερης έκδοσης παρέμεναν απούλητα.

Η μοίρα του Γκάτσμπι άλλαξε χάρη στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Το μυθιστόρημα διανεμήθηκε σε πάνω από 150.000 αντίτυπα στους Αμερικανούς στρατιώτες μέσω της Έκδοσης των Ενόπλων Δυνάμεων, δημιουργώντας μέσα σε μια νύχτα νέα βάση αναγνωστών. Καθώς το Αμερικανικό Όνειρο γινόταν κεντρικός πυλώνας της μεταπολεμικής κουλτούρας, το βιβλίο απέκτησε νέο νόημα – και καθιερώθηκε ως «κλασικό» από τη δεκαετία του 1960.

Ο κινηματογράφος βοήθησε επίσης στην εδραίωση του θρύλου: από την ταινία του 1974 με τον Ρόμπερτ Ρέντφορντ και σενάριο του Φράνσις Φορντ Κόπολα, έως την εντυπωσιακή εκδοχή του Μπαζ Λούρμαν το 2013 με τον Λεονάρντο Ντι Κάπριο, ο Γκάτσμπι ενσαρκώθηκε στην οθόνη με τρόπους που άλλοτε τον εξιδανίκευαν και άλλοτε τον διαστρέβλωναν.

Η λέξη «γκατσμπυϊκός» (Gatsbyesque) καταγράφηκε πρώτη φορά το 1977 – κι έκτοτε έγινε συνώνυμη με τη λάμψη, τα μεγάλα όνειρα, και την πολυτέλεια με ελαφρώς τραγική απόχρωση.

Έναν αιώνα μετά, ο Μεγάλος Γκάτσμπι εξακολουθεί να είναι ένας καθρέφτης: των προσδοκιών, των ψευδαισθήσεων, της ανάγκης για νόημα. Ίσως, τελικά, όσο περισσότερο τον διαβάζουμε, τόσο περισσότερο καταλαβαίνουμε – όχι τον Γκάτσμπι, αλλά τον εαυτό μας.