Ιερώνυμος Μπος: Ο σουρεαλιστής ζωγράφος αιώνες πριν τον Σουρεαλισμό

Σχεδόν έξι αιώνες μετά τη δημιουργία τους, τα έργα του Ιερώνυμου Μπος συνεχίζουν να προκαλούν ανατριχίλα. Σκοτεινά, εφιαλτικά και ταυτόχρονα γοητευτικά, τα έργα του Ολλανδού ζωγράφου μοιάζουν να έχουν δημιουργηθεί όχι απλώς για να εντυπωσιάσουν, αλλά για να ταράξουν το υποσυνείδητο του θεατή. Και όμως, πίσω από τη φαινομενική παραφροσύνη κρύβεται μια εκπληκτικά λογική δομή.

Το έργο του Μπος χαρακτηρίζεται από μια ειρωνική σύγκλιση ονείρου και πραγματικότητας – μια σύγκλιση που οι Σουρεαλιστές του 20ού αιώνα θα θεωρούσαν ιδανική. «Να συγχωνεύσουμε το όνειρο και την πραγματικότητα σε μία υπερπραγματικότητα» έγραφε ο Αντρέ Μπρετόν στο «Μανιφέστο του Σουρεαλισμού». Ο Μπος το είχε ήδη καταφέρει – αιώνες πριν.

Στον εμβληματικό «Κήπο των Επίγειων Απολαύσεων», η σύνθεση παραμένει κατανοητή. Βλέπουμε ουρανό, βλάστηση, ανθρώπους – όλα γνώριμα.

Και ακριβώς εκεί ξεκινά η αποσύνθεση. Μια πάπια ταΐζει έναν άνθρωπο με κεράσια, ένας βασιλικός αλκυόνας – σύμβολο του Ιησού – ίπταται πάνω από την αμαρτία. Τίποτα δεν είναι όπως φαίνεται.

Για τον ιστορικό τέχνης Γουόλτερ Σ. Γκίμπσον, το έργο του Μπος εμπεριέχει κρυφά νοήματα, βασισμένα σε αιρετικές θρησκευτικές σέκτες και αρχαίους μυστικισμούς. «Οι εικόνες είχαν νόημα για τον θεατή της εποχής», σημειώνει. Για τον σημερινό θεατή, όμως, αποτελούν ένα λαβύρινθο συμβόλων.

Ο podcaster Μ.Τζ. Ντόριαν, αναλύοντας το έργο του Μπος, επισημαίνει πως ο καλλιτέχνης δεν προσφέρει συναισθηματική καθοδήγηση στον θεατή. Η φρίκη προκύπτει όχι από παραμόρφωση, αλλά από την ψευδαίσθηση του οικείου.

Έτσι, ενώ ο σουρεαλισμός του 20ού αιώνα γεννήθηκε από την ανάγκη για πνευματική απελευθέρωση, ο Μπος φανέρωσε τις ίδιες ανησυχίες πολύ νωρίτερα. Η τέχνη του δεν ήταν ποτέ πραγματικά «φανταστική» – ήταν απλώς ένας καθρέφτης που δείχνει έναν κόσμο που κατανοούμε ελάχιστα.

Και ίσως εκεί να βρίσκεται η διαχρονική του δύναμη: στο ότι μας κάνει να νιώθουμε άβολα με το πόσο οικείο είναι το παράλογο.

Δεν είναι τυχαίο ότι το έργο του Μπος παραμένει αντικείμενο μελέτης από ιστορικούς τέχνης, ψυχολόγους και ερευνητές του φαντασιακού. Η ζωγραφική του λειτουργεί σχεδόν σαν ψυχαναλυτική συνεδρία: όσο περισσότερο κοιτάς, τόσο περισσότερο συνειδητοποιείς ότι κοιτάζεις μέσα σου.

Σε μια εποχή όπου η τέχνη συχνά επιλέγει την πρόκληση μέσω της κυριολεξίας ή της ωμής ρεαλιστικής απεικόνισης, ο Μπος υπενθυμίζει μια βαθύτερη δυνατότητα της τέχνης: να προβληματίζει χωρίς να φωνάζει, να σοκάρει χωρίς να εξηγεί.

Τα τέρατα του Μπος δεν είναι τέρατα με την παραδοσιακή έννοια. Είναι παραμορφώσεις της καθημερινότητας, της ανθρώπινης επιθυμίας, της ηδονής και της ενοχής. Είναι μορφές γνώριμες, αλλά σε διαστρεβλωμένες εκδοχές τους. Και ακριβώς αυτό τα καθιστά ανατριχιαστικά επίκαιρα: μέσα σε έναν κόσμο όπου τα όρια του «φυσιολογικού» και του «αφύσικου» διαρκώς επαναπροσδιορίζονται, ο Μπος μοιάζει πιο σύγχρονος από ποτέ.

Η συνειδητή απουσία αφήγησης – η άρνηση του να «οδηγήσει» το βλέμμα και τη σκέψη του θεατή – ενισχύει το αίσθημα αβεβαιότητας. Ο θεατής μένει μόνος, αντιμέτωπος με ένα παζλ χωρίς οδηγίες. Και όμως, αυτή η αμηχανία είναι ίσως η μεγαλύτερη επιτυχία του Μπος: να δημιουργήσει ένα έργο που δεν χρειάζεται λέξεις για να μιλήσει. Ένα έργο που σε στοιχειώνει, γιατί δεν μπορείς να το κατατάξεις.

Σε έναν κόσμο που εξηγεί τα πάντα, ο Ιερώνυμος Μπος είναι ένας σπάνιος δημιουργός που μας θυμίζει ότι υπάρχουν πράγματα που απλώς πρέπει να νιώσουμε.